Cień człowieczeństwa

 

      foto Shawrus

Człowiek bez filozofii

Bez filozofii będziesz tylko takim medialnym sofistą. A może będziesz tylko medialnym zwierzęciem, czyli kimś – raczej czymś – zdanym na wpływy medialnego środowiska. Będziesz dysponował taką wiedzą, jaką przekażą Ci media. Będziesz rozumiał tyle, o ile… o przepraszam, niczego nie będziesz rozumiał. Będziesz posiadał co najwyżej takie interpretacje, jakie zostaną Ci podane w mediach. Będziesz wierzył tylko w to, co powiedzieli redaktorzy, bo to oni zredagują twoje myślenie. Czyli będziesz zdalnie kierowanym pilotem multimedialnym. Media zaspokoją w pełni twoje potrzeby duchowe, aby uprzyjemnić Ci życie. I nie myśl, że będzie Cię stać na coś więcej. Więcej otrzymasz już po fakcie – po fakcie swojego życia.

Gdy porzucimy filozofię

Jeżeli porzucimy filozofię, będzie to oznaczało, że zatraciliśmy własne człowieczeństwo. Kim stanie się człowiek bez filozofii?

Bez filozofii człowiek staje się nieprawdziwy.

Bez filozofii człowiek staje się bezsensowny.

Bez filozofii człowiek staje się bez wyrazu.

Bez filozofii człowiek staje się nieżyciowy.

Bez filozofii człowiek staje się nijaki.

Bez filozofii człowiek staje się letni i mdły.

Bez filozofii człowiek popada w zwątpienie.

Bez filozofii człowiek upada na duchu.

Bez filozofii człowiek pogrąża się w myśleniu.

Bez filozofii człowiek staje się bytem możliwym.

Bez filozofii człowiek staje się jakąś czystą możliwością.

Bez filozofii człowiek staje się nierealny.

Bez filozofii człowieka po prostu nie ma.

Debata

Debata pomiędzy Filozofią i Nauką (p.1)

W naszym studio gościmy dzisiaj dwie wielkie postaci historyczne. Po prawej stronie zasiadła dostojna Filozofia, a naprzeciw niej po stronie lewej zasiadła niemniej dostojna Nauka. W naszym programie „Ring wolny” chcielibyśmy podjąć poważną dyskusję na temat człowieka. Mamy nadzieję, że Obie Wielce szanowne Strony dostarczą nam ciekawych rozważań na ten temat. Od czego zaczniemy? Może zacznijmy od początku: skąd się wziął człowiek?

Nauka: – Jak dowodzą badania naukowe, człowiek pochodzi ze świata przyrody. Powstał w wyniku rozwoju i ewolucji kolejnych stadiów organizmów żywych. Został ukształtowany przez środowisko naturalne i warunki, w których przyszło mu żyć, tak jak pozostałe zwierzęta. Dlatego nauka nam powie, że człowiek należy do świata zwierząt, jednak w jego przypadku mamy wyjątkowy wzrost mózgu, który koordynuje najróżniejsze czynności, jakich dokonuje człowiek. Trzeba też dodać, że ludzki mózg rozwinął w sobie szczególne zdolności refleksyjne, które pozwoliły mu uzyskać możliwość myślenia. Toteż nauka określa człowieka jak myślącego (homo sapiens). Na początku mówiono o człowieku zwierzę rozumne (animal rationale). Wydaje się, że patrząc z naukowego punktu widzenia to określenie jest również poprawne.

Filozofia: – Chciałabym zauważyć, że rozumności człowieka i jego myślenia nie da się sprowadzić do rozwoju i wzrostu mózgu. Ludzki mózg zarządza jedynie cielesnymi działaniami człowieka, jak mózg każdego zwierzęcia. Pełni zatem funkcję koordynatora czynności ciała albo organizmu. Mózg zarządza wyłącznie czynnościami cielesnymi, nie może natomiast odpowiadać za procesy intelektualne lub myślenie, ani nie może ich podejmować, czyli przyczynować. To, że badania naukowe (np. rezonans magnetyczny) pokazują, że podczas procesów myślowych są aktywne te lub inne części mózgu, wcale nie dowodzi, że to mózg sprawia procesy myślowe. Przecież nasza cielesność może swobodnie podlegać działaniom duchowym. Jeśli chcę czytać, to czytam, a jeśli chcę chodzić, to chodzę.

Powracając do głównego tematu pochodzenia człowieka. Należy się zgodzić, że człowiek w swojej cielesności przynależy do świata przyrodniczego. Jednocześnie cała jego działalność duchowa, czyli zdolności umysłowe i wolitywne, wskazują na całkowitą odmienność od świata przyrody. Otóż władz i zdolności duchowych w żaden sposób nie można wywodzić z rozwoju cielesności człowieka. Stąd z powodu cielesnej łączności człowieka ze światem przyrody nie wolno wnosić, że cały człowiek powstał w wyniku rozwoju ewolucyjnego. Trzeba przyjąć, że nastąpiła radykalna ingerencja z zewnątrz. W przypadku człowieka mamy do czynienia z wcieleniem elementu duchowego (po prostu ducha albo raczej osoby ludzkiej). Chodzi o taki element, który posiada szczególną moc sprawczą odpowiedzialną za działania duchowe (osobowe) – za aktywność umysłową i wolicjonalną, czyli działania moralne i religijne, oraz za zdolność komunikacji (twórcze porozumiewanie się). Tego nie potrafi wypracować lub wytworzyć żadna ewolucja czynności życiowych oznaczająca przystosowanie się do środowiska. Warunki zewnętrzne środowiska przyrodniczego mogą oddziaływać jedynie na przystosowanie się cielesności (poprzez ukształtowanie organów i funkcji cielesnych).

Tak więc ludzka duchowość musi mieć swoją przyczynę. Co więcej, filozofia uważa, że przyczyna jest zawsze doskonalsza od swojego skutku. Dlatego władze duchowe wraz z wszystkimi działaniami duchowymi musiały być sprawione przez znacznie doskonalszą przyczynę. Może tutaj chodzić o porządek egzystencjalny, czyli porządek istnienia. Z poczynionych do tej pory ustaleń wynika, że oddziaływanie sprawcze na porządek istotowy ma swoje źródło w akcie istnienia, który poprzedza i przyczynuje całą istotę bytu ludzkiego. Inaczej mówiąc, wyposażenie duchowe człowieka zależy od sprawczej podmiotowości istnienia. W tym wypadku może chodzić tylko o osobę człowieka. Osobowa podmiotowość przynależy do porządku istnienia, które decyduje o realności całego bytu. Takie osobowe istnienie może być sprawione bezpośrednio przez Boga, który – jak wykazał św. Tomasz – jest Czystym Istnieniem (ipsum esse). Nie ma innej możliwości powstania czegoś realnego, czyli realnego bytu.

N. – Ale przecież Kant w swoim dziele wykazał, że nie mamy możliwości udowodnienia istnienia Boga.

F. – To prawda, lecz realność nie potrzebuje dowodów i uzasadnień, gdyż po prostu istnieje. To jedynie wiedza naukowa domaga się na wszystko dowodów. Można także dodać, że Kant odrzucał możliwość udowodnienia duchowej podmiotowości człowieka, czyli duszy albo świadomości. Jest oczywiste, że nikt z ludzi nie jest w stanie udowodnić istnienia i posiadania duchowej lub osobowej podmiotowości, a jednak każdy z nas posiada niepodważalne przeświadczenie o własnej realności i podmiotowej tożsamości. To oznacza, że ja jestem sobą i posiadam pewność w tym zakresie, dla której jednak nie dysponuję żadnym dowodem naukowym. Podobnie jest z dowodami na istnienie Boga, które pokazują tylko nasze myślenie o Bogu, lecz nie dowodzą Jego realności i Jego istnienia. To, że Bóg istnieje, poznajemy poprzez wiarę, która się rodzi ze słowa prawdy, jakim przemawia do nas Boska Osoba. Otrzymane w ten sposób słowo prawdy stanowi dla naszego umysłu zapewnienie o prawdziwości, a więc również o realności osoby, która przemawia do nas i obdarza nas darem słowa.

N. – Nauki nie interesuje to, co dzieje się we wnętrzu człowieka – w tym, co filozofia nazywa duszą. Nas interesuje zewnętrzne zachowanie człowieka, które możemy zaobserwować i dzięki temu opisywać i klasyfikować. Obserwacja ludzkich zachowań pozwala nam weryfikować podejmowane ustalenia. Przecież to obserwacja stanowi empiryczną podstawę do stwierdzenia czegokolwiek. Mamy wówczas do czynienia z faktyczną wiedzą dotyczącą sprawdzalnych faktów, a nie z ogólnymi twierdzeniami filozofii, które tak naprawdę nie wiadomo czego dotyczą.

F. – Otóż twierdzenia filozofii i cała wiedza filozoficzna są oparte na rozumieniu realności. Nauka nowożytna została sprowadzona do wiedzy opisowej, zaś za szczyt osiągnięcia uznano wyrażenie tego opisu we wzorach lub równaniach matematycznych. Taki opis pozwala nam wyjaśnić działania lub oddziaływania ciał fizycznych, ale nie pozwala zrozumieć sensu rzeczywistości. Dlatego nauka zakłada przypadkowość, która miałaby stać u początków rzeczywistości. Dla nauki życie powstało przypadkowo w sprzyjających warunkach. Dalej człowiek powstał przypadkowo na drodze stopniowego rozwoju, czyli ewolucji. Niestety my powiemy, że pojawienie się człowieka (jako homo sapiens) w świecie przyrody było czymś rewolucyjnym, czyli nagłym i niespodziewanym.

N. – Nauka pokazuje, że powstawanie osobników człekokształtnych przebiegało w sposób ewolucyjny. Problem faktycznie dotyczy człowieka myślącego (homo sapiens). W tym przypadku rzeczywiście mamy pewną niewiadomą, ale tutaj chodzi o szczególny skok ewolucyjny, który musiał się dokonać momentalnie w stosunku do całego długiego procesu rozwoju życia na ziemi. To jednak nie podważa całego procesu rozwojowego przodków człowieka.

F. – No dobrze, ale to znaczy, że nauka nie zamierza przyznać, iż ludzki duch albo ludzka osoba pojawiły się nagle i nie są produktem procesu ewolucyjnego. Czy zatem nie chodzi tutaj o jakąś wyjątkową interwencję doskonalszej przyczyny?

N. – Nauka opiera się na faktach. Nie możemy wiec wprowadzać opisu lub interpretacji, które wykraczałyby poza znane i uznane fakty. Jeżeli niemożliwa jest obserwacja czegoś albo jeśli nie mamy do czynienia z faktem ujętym w doświadczeniu empirycznym, to nie należy się tym zajmować.

Debata pomiędzy Filozofią i Nauką (p.2)

F. – A czy sam człowiek w swojej obecnej postaci nie stanowi faktu naukowego?

N. – Dla nauki faktem jest co najwyżej cielesność człowieka. Faktem jest funkcjonowanie cielesnego organizmu w postaci zewnętrznych działań człowieka w różnych sytuacjach. Psychologia bada fakty psychiczne, ale z tym jest pewien problem, gdyż mają one zbyt subiektywny charakter i nie wiadomo do końca, czy są prawdziwe. Dlatego dzisiaj bada się raczej zewnętrze zachowania, w których mają się przejawiać czynności psychiczne. Przecież coraz bardziej popularna staje się psychologia społeczna, która bada motywacyjne oddziaływania społeczeństwa lub pewnych grup społecznych.

F. – Trzeba jednak postawić pytanie, czy takie naukowe podejście do realnego człowieka prowadzi nas do zrozumienia tej realności, albo czy nie traktuje człowieka wyłącznie w sposób przedmiotowy? Jak ma żyć taki człowiek, który zupełnie nie rozumie, kim jest? Czy człowiek jest powołany do spełniania zadań wyznaczonych mu przez społeczeństwo, czy być może jest powołany do spełnienia samego siebie?

N. – Ale czy człowiekowi do życia w dzisiejszym świecie i do sprawnego funkcjonowania w społeczeństwie w ogóle potrzebne jest jakieś rozumienie siebie? Przecież wystarczy, że będzie wiedział, jak ma się zachować i jak postępować w różnych sytuacjach społecznych. Jeżeli pracuje w danym zawodzie, to musi posiadać odpowiednią wiedzę zawodową i tego trzeba go nauczyć w szkole. Ponadto musi się nauczyć różnych czynności potrzebnych do życia codziennego i tego człowiek uczy się w domu rodzinnym. Zwykłemu obywatelowi to powinno w zupełności wystarczyć. Całą resztę załatwią za niego rządzący, którzy wyznaczają politykę społeczną państwa.

F. – Ale przecież to się łączy z wyznaczeniem celu, w jakim żyje i działa człowiek. Tutaj nie można się zdawać jedynie na demokratyczne głosowanie obywateli wyborców. Jeżeli nie rozpoznamy i nie zrozumiemy, kim jest człowiek, to nie zdołamy poznać i wyznaczyć właściwego dla człowieka celu jego życia. Przecież społeczeństwo nie jest ważniejsze od poszczególnego człowieka, bo tylko człowiek jest realnym bytem. W sytuacji braku wiedzy o człowieku i celu jego życia może się okazać, że żyjemy z dnia na dzień, nie zdając sobie sprawy, po co w ogóle żyjemy. Czy nauka nie bierze pod uwagę takich wątpliwości?

N. – Jeśli człowiek nie wie i sam nie potrafi rozstrzygnąć, po co żyje, to społeczeństwo w postaci demokratycznej władzy wyznaczy mu odpowiednie miejsce, a człowiek powinien się do tego dostosować. To jest chyba bardziej racjonalne rozwiązanie, niż gdyby każdy szukał dla siebie dowolnego celu.

F. – Filozoficzne rozumienie człowieka zaprowadzi nas do jednego sensownego celu dla wszystkich ludzi. To powinien być zarazem cel życia społecznego ludzi.

N. – Być może ludzie sami wolą wybierać dla siebie różne cele. Na tym polega demokratyczne społeczeństwo. Jeżeli wyznaczymy jeden cel dla wszystkich, to wprowadzamy dyktat i dyktaturę, które ograniczają wolność człowieka. Ludzie są powołani do decydowania o sobie, zaś władza polityczna ma czuwać nad pokojowym uzgadnianiem tych decyzji.

F. – Kiedy jednak decyzje ludzi nie będą oparte na prawidłowym rozumieniu realności, wtedy stają się całkowicie dowolne i mogą zagrażać człowiekowi. Działania człowieka muszą być dostosowane do jego realności i powinny chronić osobę człowieka. Co z tego, skoro człowiek wybiera działania szkodliwe dla siebie oraz dla rzeczywistości, która go otacza. Może wówczas zaszkodzić sobie samemu albo zniszczyć otoczenie przyrodnicze. Tak było z rewolucją przemysłową, która spowodowała degradację środowiska naturalnego, z czym borykamy się do dzisiaj.

N. – Takie problemy jak zanieczyszczenie środowiska potrafimy już rozwiązywać w sposób naukowy. Prowadzimy rozległe badania w tym zakresie i uważamy, że zdołamy obronić człowieka przed skażeniem środowiska.

F. – No to co zrobicie, gdy skażeniu ulegnie sama duchowość człowieka albo jego myślenie? Przecież wiedza naukowa nie jest w stanie sformułować zaleceń moralnych, a już na pewno zaleceń dotyczących działań osobowych (np. miłości osobowej). Nauka potrafi obarczyć człowieka – zwłaszcza młodego człowieka – całym bagażem zbędnej wiedzy przyrodniczej, która nie daje jednak rozumienia rzeczywistości przyrodniczej, a nie potrafi wskazać mu rozwiązań moralnych. Przecież naukowy światopogląd – tak preferowany w czasach komunistycznych – zupełnie się rozpadł. Dzisiaj nawet zwykły człowiek dostrzega, że szkolna wiedza nie pomaga człowiekowi w jego życiu, które jest życiem osobowym. Dlatego próbuje się przekonać ludzi do ideologii ekonomicznej, która ma na nowo ogłupić ludzi otwierając przed nimi cele ekonomiczne, czyli możliwości zysku i zarobku. Człowiek od zawsze pracował i gospodarował na tej ziemi, ale robił to dla siebie, a nie dla zysku. Teorie ekonomiczne mają na celu sprawne funkcjonowanie przedsiębiorstw i wielkich firm korporacyjnych. Tam nie ma miejsca na docenianie człowieka jako osoby, gdyż liczy się tylko cel ekonomiczny – zysk firmy. A gdy nie ma zysku, to mówi się ludziom, że za mało lub źle pracują.

N. – Ekonomia jest wiedzą naukową, która wskazuje społeczeństwu drogi rozwoju.

F. – Ekonomia pozwala nam obliczyć wzrost dochodu narodowego (PKB), ale nie pokazuje, że ten dochód został wypracowany przez obywateli, a nie przedsiębiorstwa. Dlaczego ekonomia nie może być teorią ludzkiej pracy, tylko musi być teorią osiągania zysku. Przecież do rozwoju człowiekowi służy praca a nie jakiś zysk lub kapitał. Teoria ekonomiczna czyni z ludzkiej pracy nieludzkie niewolnictwo. Ona zmienia człowieka w posłusznego pracownika (albo raczej obsługę maszyny), któremu zadania narzucają światli menadżerowie. Podobnie było dawniej z wizją oświeconego władcy, który miał sprawować sprawiedliwe rządy. Pomysł był może i słuszny, lecz w rzeczywistości się nie sprawdził. Wydaje się, że tak samo będzie z pomysłem oświeconych menadżerów, którzy mają zarządzać gospodarką. Powstaje pytanie, czy w ten sposób można osiągnąć sprawiedliwe gospodarowanie?

N. – Dzisiaj ważniejsza jest skuteczność wspólnego działania. Rządy państw i zarządy firm są powołane do skutecznego działania. Skuteczność przekłada się tutaj na zysk i rozwój gospodarczy. Tylko skuteczne działanie prowadzi do rozwoju.

F. – Ale czy to nie jest marzenie o wiecznym postępie ludzkości? Czy rozwój człowieka mamy mierzyć tylko wskaźnikami ekonomicznymi? Przecież rozwoju duchowego nie da się sprowadzić do ekonomii, chyba żebyśmy dokonali wyceny wartości moralnych i duchowych. Niestety moralności nie zdołamy zdobyć za pieniądze, chociaż za pieniądze możemy się jej pozbyć.

Trzeba się zastanowić, jakiego rozwoju potrzebuje człowiek. Czy oby na pewno jest to rozwój ekonomiczny i czy taki rozwój prowadzi do wzrostu moralnego i religijnego, czy wprost przeciwnie oddala nas od niego? Inaczej mówiąc, czy życie przyjemne i dostatnie mobilizuje człowieka do pracy i wysiłku, czy przeciwnie – rozleniwia nas i demobilizuje? Co na to nauka?

N. – Nauka nie zajmuje się takimi subiektywnymi odczuciami. Nauka może pokazać obiektywny wzrost wiedzy i wykształcenia w danym społeczeństwie. Może wykazać wzrost i rozwój poziomu życia. Ale nauka nie wypowiada się na temat tego, czy ludziom w związku z tym żyje się lepiej lub przyjemniej. Nauka bada i pokazuje, czy dokonuje się jakiś postęp, lecz nie ocenia, czy jest on dobry dla człowieka, czy zły. To prawda, że nauka nie zajmuje się moralnością człowieka.

F. – Przecież to oznacza, że nauka jest dla człowieka nieprzydatna, bo nie służy człowiekowi.

N. – Bez nauki człowiek byłby niczym.

F. – Ale pod wpływem nauki staje się również nikim.

N. – Nobody is perfect (nikt jest doskonały).

F. – Być może dla nauki nikt jest czymś doskonałym, lecz człowiek powinien rozwijać swoją doskonałość, która tkwi w jego osobie. Tylko wówczas będzie mógł o sobie powiedzieć, że jest kimś i to kimś doskonałym. Gdyż na gruncie własnej osoby człowiek jest w stanie zbudować swoją osobowość i swój charakter. Tego nie stworzy ani nasze myślenie, ani korzystanie z dorobku kulturowego. Można być kulturalnym człowiekiem lecz bez trwałej i mocnej osobowości. Są ludzie, którzy kierują się wyłącznie modą i nic z tego nie mają.

N. – To już całkowicie wykracza poza kompetencje naukowe. Nauk zajmuje się tym, co mierzalne i sprawdzalne empirycznie. Nas nie interesują ludzkie opinie na różne tematy. Tym zajmują się media. Nas interesują suche fakty. To, co się wydarza i dokonuje, a nie to, co człowiek myśli na swój temat. Wszelkie sprawy duchowe są niemierzalne, a przez to nieweryfikowalne. Tam panuje jakaś straszna dowolność, dlatego musieliśmy zrezygnować z zajmowania się tymi sprawami.

F. – Mamy jednak do czynienia z jakimiś faktami psychicznymi. Dzisiejsze urządzenia (np. rezonans magnetyczny) pozwalają już śledzić aktywność mózgu.

N. – Tak naprawdę nie wiadomo, czemu należy przypisywać te zmiany, które obserwujemy w mózgu. Nauka nie może zakładać, że są one wywoływane działaniami duchowymi lub psychicznymi. Pozytywistyczna nauka odrzuciła raz na zawsze całą sferę duchową i zajęła się badaniem przemian cielesnych. To dało początek rozwojowi fizyki, chemii i biologii, fizjologii i medycyny. Dziś o organizmie człowieka i wszystkich procesach zachodzących w tym organizmie wiemy naprawdę wszystko.