Filozof nad morzem

Moje uwagi dotyczące lektur (Seweryn Blandzi, AHFiMS nr 62)

Logos jest umysłem zdolnym do wypowiedzenia prawdy o rzeczy. Za Sewerynem można powiedzieć, że Logos jest umysłem zdolnym do rzeczenia prawdy. „Logos to odnoszące się do rzeczy rzeczenie” (s.200). Jest to umysł dysponujący słowem prawdy, w mojej terminologii.

Mogę się zgodzić z Sewerynem, że „rzeczenie odnoszące się do rzeczy”, które zdaje się być rzeczeniem prawdy (wypowiadaniem prawdy), dotyczy pierwotnego doświadczenia poznawczego. Owo rzeczenie byłoby wtedy tym, co ja nazywam słowem prawdy. To wszystko razem dotyczy zapewne „pierwotnej mowy” (czyli pierwotnej zdolności człowieka do mowy). Ale trzeba pamiętać, że język jest już wypaczeniem tej pierwotnej mowy.

Zdaje się, że tę mowę/słowo wyraża czasownik być zawierający w sobie dyrektywę wyłącznego wypowiadania prawdy (s.201). Beaufret nazwał ten czasownik „słowem nad słowami” (zob. s.201). Mamy więc taki opis czasownika „być”:

         słowo nad słowami = słowo prawdy = być (einai) = że jest.

To by znaczyło, że prawdę o rzeczywistości (realności) ujmujemy wtedy, gdy mówimy, że jest (= będące). Dopiero kolejnym badaniem, lecz już związanym z myśleniem, jest pytanie „czym jest”. Realnie będące jest człowiekiem.

Wydaje się, że u Greków, jeżeli dostrzegliśmy realność, czyli że jest (to o)n), to dopiero wtedy włącza się nasze myślenie, gdy zapytujemy „czym jest [to, że jest]”. Pytanie czym jest, będzie zapytywaniem myślenia, czyli heideggerowską pytajnością (Daniel).

Myślenie dokonuje się już w języku i poprzez język (Gadamer, s.200). Jednak nasze myślenie nie dociera do prawdy (do prawdy rzeczy). Ono tworzy sobie własne przedmioty (pojęcia). Dlatego w odpowiedzi na to pytanie pojawia się istota jako ogólna treść definicji[1], czyli taka treść, która została wytworzona przez myślenie w języku (definicja jest czymś pomyślanym a nie realnym).

Mamy tu do czynienia z ważnym problemem metafizycznym. Arystoteles chyba dostrzegał ten problem. Dlatego u niego pytanie „czym jest” dotyczy istoty albo substancji, zwłaszcza poszczególnej substancji jednostkowej (tode ti). Ale tutaj wyłania się dodatkowy problem, ponieważ jednostka jest niedefiniowalna. Zatem dla naszego myślenia pozostaje jedynie definiowalna istota, która będzie ogólną treścią (pojęciem rodzajowym i gatunkowym = substancja druga).

Wydaje się więc, że to filozoficzne myślenie dokonuje uogólnienia i nominalizacji predykatywnej beztreściowości orzecznika być/będące (einai/to on). Można przypuszczać, że pierwotne „być”, czyli stwierdzenie lub raczej orzeczenie „że jest” (że jest [coś]), zostało zastąpione przez gramatycznie prostszą formę imiesłowu „będące” (to on).

Możemy przedstawić taki schemat:

„[to] być” = „[to] że jest” = „[to] będące” – dotyczy to mowy;

„czym jest (to będące)” = „to jest człowiek” = „człowiek jest będący” = „człowiek jest bytem” = „byt człowieka” = „istota człowieka” = „człowieczeństwo” – to obejmuje już nasze myślenie.

Jest to jakby pewna droga od mowy/słowa o realności człowieka aż do myślenia o człowieku jako istocie. Przecież to myślenie określiło człowieka (jego istotę = człowieczeństwo) jako zwierzę rozumne. Jest to definicja z zakresu języka (czyli wyrażona w języku, który stanowi narzędzie myślenia). Myślenie dokonuje się w języku i poprze język. To język objawia nasze myślenie i tylko myślenie. Język nie jest obrazem rzeczywistości (obrazem realności jest słowo prawdy = że jest/będące). Możemy pomyśleć sobie o człowieku, że jest zwierzęciem rozumnym. To jest tylko nasze myślenie, ale równie dobrze możemy pomyśleć coś innego. Na przykład: człowiek jest pytaniem (patrz filozofia pytania).

Myślenie tworzy sobie pojęcia (treści znaczeniowe = treści oznaczone) jako swoje przedmioty. Te pojęcia mają charakter zakresowy, czyli zakreślają i oznaczają pewien obszar znaczeniowy. To, co myślenie jest w stanie pomyśleć pod danym pojęciem wyznacza zakres znaczeniowy. Stąd pojęcia otrzymują swoją ogólność jako przynależność wielu przedmiotów do zakresu znaczeniowego (w logice mamy tu teorię zbiorów). W ten sposób pojawia się ogólność gatunkowa i rodzajowa. W zbiorze znaczeń rodzajowych wyróżnia się podzbiory gatunkowe. W ten sposób myślenie dokonuje klasyfikacji różnych przedmiotów, czyli uporządkowania systemu pojęć i znaczeń. Natomiast cały system językowy jest porządkowany przez gramatykę i logikę. Jednak filozofia języka przyjmuje, że język ze swoją gramatyką jest odwzorowaniem rzeczywistości. Język jest tylko informacją, jaką przekazuje nasze myślenie.

Powstaje pytanie, czy można uprawiać filozofię z pozycji myślenia i języka. Filozofia nowożytna i współczesna pokazuje, że można. Warto jednak zapytać dalej, czy to ma sens albo czemu to służy? Wszystko wygląda ładnie dopóki język służy przekazywaniu informacji i komunikacji między ludźmi. Ale co począć, kiedy zaczynamy manipulować językiem? Przecież okazało się, że wszelkie ideologie XX wieku polegały na zwykłej manipulacji (czyli propagandzie). Otóż manipulowanie językiem ma doprowadzić do zmanipulowania ludzkiego myślenia, czyli do nakłonienia ludzi do myślenia w jeden określony sposób. Dziś ewidentnym przykładem jest reklama, która brutalnie manipuluje językiem w celu pozyskania myślenia odbiorców. To samo dzieje się z polityką. Co gorsze, to samo pojawia się już w działalności naukowej.

Jak możemy się bronić przed manipulacją językową? Różne subkultury zaczęły posługiwać się „własnym językiem”. Ktoś może powiedzieć, żebyśmy odwołali się do Ewangelii, nasza mowa powinna być „tak-tak” albo „nie-nie”. Co to ma znaczyć? Chyba że mowa powinna potwierdzać prawdę (ale prawdę realności nie języka), zaprzeczać zaś fałszowi. Ludzie powinni rozmawiać o tym, co rzeczywiście dzieje się w ich życiu, odrzucać natomiast wszelkie nierealne możliwości.

Ktoś może jednak odpowiedzieć, że to właśnie nowe możliwości działania tworzą postęp ludzkości. Trzeba dalej zapytać, czy ten nieustanny „postęp ludzkości” przynosi coś konkretnemu człowiekowi, czy rzeczywiście doskonali ludzi, chociażby tych, którzy uczestniczą w tym postępie? Czy więc chodzi tutaj o doskonalenie osoby człowieka, czy tylko o jakiś bezosobowy postęp i rozwój możliwości technicznych. Postęp technologiczny ułatwia nam komunikację, ale jednocześnie umożliwia manipulację informacjami na skalę światową (globalną). Z kolei sama globalizacja prowadzi do tego, że zabija wspólnoty lokalne. Powiecie coś za coś, ale patrząc z perspektywy filozofii personalistycznej jest to jedynie nic za coś. Jaki sens miało wysłanie człowieka w kosmos? Wyłącznie ideologiczny (nasza ideologia jest lepsza, bo już latamy w kosmos – śmiechu warte). A wszystko to przez myślenie, które chce być najlepsze.

---

[1] Seweryn pisze: Istotę odkrywamy jako ogólną treść definicji (s.207)

Newsletter

Zajrzyj do antropologii politycznej

Na czym budować wspólnotę polityczną?

Oglądałem ostatnio jedno z wystąpień Ziemkiewicza. Padła tam słuszna teza, że nie da się zbudować wspólnoty politycznej na wartościach. Postanowiłem rozwinąć ten temat.

Wartości są tylko naszym myśleniem, dlatego bywają całkowicie dowolne, czyli zawsze możemy pomyśleć i przedstawić przeciwstawne wartości. Taką walką wartości są chociażby wojny ideologiczne różnych przywódców państwowych lub partyjnych. Takie przepychanie się wartościami ideologicznymi nie prowadzi do niczego pozytywnego. Dzisiaj mamy odwoływanie się do wartości europejskich, ale nich ktoś mi powie, o co właściwie chodzi.

Jeżeli więc odrzucimy wartości, które są tylko myśleniem o czymś dla nas ważnym, to co nam pozostanie? Otóż wtedy pozostaje realne działanie. Trzeba pozwolić ludziom działać, co w naturalny sposób doprowadzi do różnych form współpracy i współdziałania. Dlatego wspólnotę polityczną należy budować na współdziałaniu. Taką tezę postawił Korab-Karpowicz w swoich traktatach politycznych (zob. Harm. Społ., s.57-65).

Co jest konieczne i niezbędne do takiego współdziałania? Z pewnością potrzebna jest wolność i swoboda działania. Jednak w wymiarze społecznym ta wolność działania powinna być podporządkowana prawu. Tworzone i stanowione prawo musi zarazem strzec wolności działania, jak i określać, czy nawet ograniczać zakres tej wolności. Prawo zawsze kierowało się zasadą sprawiedliwości – oddać każdemu to, co mu się należy. Jeżeli ktoś działa i pracuje uczciwie, to jest oczywiste, że należą mu się efekty i owoce tej pracy. Każdy człowiek pracuje najpierw dla siebie i swoich bliskich, czyli dla swojej rodziny. Prawo musi zatem strzec dorobku  i dobrobytu rodziny. Dalej idą wspólnoty lokalne i regionalne (wsie, gminy i miasta). One również muszą działać w zakresie sprawiedliwego prawa, czyli powinny dysponować tym, co wypracują ich mieszkańcy. Mamy wreszcie szeroką wspólnotę narodową. Dopiero ta szeroka wspólnota jest zdolna do stworzenia własnej państwowości. Z istnieniem państwa jest związany ustrój polityczny i konstytucja (Zasadnicza Ustawa Prawna), która określa taki ustrój.

Prawo powinno zabraniać jedynie działań niesprawiedliwych (np. oszustwa i zbrodnie), natomiast nie może ingerować w konkretne działania pojedynczych obywateli. Otóż niewłaściwe postępowanie pojedynczych ludzi powinno być potępiane i odrzucane przez lokalną wspólnotę sąsiadów. Chodzi tutaj o opinię społeczną. Opinia publiczna odgrywała zawsze ważną rolę społeczną. Dlatego trzeba przywrócić taką rangę opinii publicznej. Taką rangę mogłyby na nowo odzyskać media społecznościowe. Media nie mogą być źródłem manipulacji opinią publiczną, lecz powinny być ostają praworządnej opinii publicznej.

Realne współdziałanie ma to do siebie, że współpracują ze sobą konkretni ludzie (Kowalski z Malinowskim albo Adamiak z Żyburtowiczem). Tylko w takich realnych działaniach możemy osiągnąć rzeczywiste skutki i efekty. Jak się okazuje, wszelkie debaty medialne na temat wartości do niczego nie prowadzą, bo nie ma tam prawdziwej współpracy, lecz jedynie dowolna wymiana poglądów (przedstawianie swoich pomysłów). Rzeczywista współpraca dokonuje się w gospodarstwach rolnych i domowych, przy budowie domów, dróg i mostów, w zakładach przemysłowych i przetwórczych. Dziś możemy obserwować ogromną przepaść między realnym współdziałaniem a politycznymi pomysłami. Trzeba z tym skończyć.

Polityk jako działacz społeczny nie może być kimś, kto myśli za innych i wymyśla, jak oni powinni żyć. To musi być ktoś, kto rzeczywiście działa i współdziała z obywatelami dla załatwienia ich realnych potrzeb, dla poprawy warunków życia, dla rozwoju danego regionu, miasta lub wsi. Działacz ma działać razem z ludźmi dla załatwienia ich żywotnych interesów. Polityk to nie jest funkcja organizacyjna czy partyjna. Dzisiaj mamy przerost wszelkiego rodzaju organizacji i instytucji publicznych, które są finansowane przez podatników lub sponsorów, lecz niewiele robią.

Człowiek jest aktywnym bytem. Jest działającym podmiotem. Człowiek jest osobą, która stanowi podmiot istnienia i działania, jak to ujmował Wojtyła. Człowiek działa więc jako osoba. Podstawą wszelkiej naszej działalności jest aktywność osoby. Otóż liberalna polityka (demokracja liberalna) stworzyła przekonanie, że podstawą działalności człowieka jest wolność. Jednak wolność jest tylko możliwością działania, dlatego nie może być realną zasadą działania. Taką zasadą musi być odpowiednia moc sprawcza, która zapoczątkuje działanie. Z samej możliwości działania jeszcze nic nie wynika, czyli działanie nie może brać swojego początku z możliwości i wolności. Do działania konieczna jest odpowiednia siła napędowa (moc sprawcza).

Korab-Karpowicz zwraca uwagę na dwa aspekty współdziałania (s.58). Jest to różnorodność zdolności i umiejętności, różnorodność postaw i charakterów oraz uzupełnianie się wzajemne tych różnorodnych cech. Współdziałanie stanowi więc dopełnianie się różnorodnych możliwości działania. Współdziałanie zostaje jakby wypełnione różnorodnością cech i charakterów. Różne ludzkie cechy i charaktery znajdują tam dopełnienie i realizacje we wspólnym działaniu. Znajdują swój kierunek i cel, czyli odpowiedni kres działania. Jednostronne działanie może być wypaczone, może prowadzić na manowce, może nie dotrzeć do celu. Współdziałanie zawsze znajduje swój cel i kierunek, ponieważ działając wspólnie łatwiej jest naprawić popełnione błędy.

Właśnie wspólne działanie razem jest najlepsze i najskuteczniejsze. Działanie zawsze przekracza nasze myślenie i nasze poglądy. Działanie nie kieruje się wartościami, lecz realnością. W działaniu nie sprawdzają się ideologiczne wartości, chyba że będziemy działali w sposób pozorny, czyli będziemy tylko wiele mówili o działaniu (patrz polityka). W działaniu sprawdza się realność i wymogi realności. Niestety różne instytucje często pozorują swoją działalność, gdyż brak im odniesienia do rzeczywistości. Wszelkie instytucje są przecież tylko ludzkim pomysłem. Realnego działania człowiek może się nauczyć we wspólnocie osobowej, czyli w rodzinie. Tutaj wszelkie kłamstwa i oszustwa prowadzą od razu do rozpadu wspólnoty rodzinnej.

Współdziałanie nie polega na jakimś wartościowaniu, nie polega też na poszukiwaniu wartości. Współdziałanie dotyczy realności i przebiega w ramach realności. Mówiąc wprost – jest coś do zrobienia. Jest określony cel działania i trzeba podjąć odpowiednie działania, żeby osiągnąć ten cel (np. zagospodarować jakiś teren, wyprodukować żywność, zbudować dom albo całe miasto). Do tego potrzebna jest dobra robota (trzeba zatem sięgnąć do Kotarbińskiego).

Na czym polega dobre działanie? Musimy wiedzieć, co chcemy osiągnąć, ale to powinna być wiedza praktyczna a nie myślenie o wartościach. Ta praktyczna wiedza rodzi się w trakcie działania. Jest to umiejętność działania, a nie wiedza pojęciowa. Niestety już Sokrates popełnił ten błąd, że uznał, iż zasadą działania człowieka (i jego siłą napędową) jest wiedza (wiedza pojęciowa). Wszyscy myśliciele (tzw. „posiadacze wiedzy” – sofiści i gnostycy) dają się złapać na ten haczyk, a potem wmawiają ludziom, że oni wiedzą lepiej. Najlepiej ich nie słuchać. Każdy, kto umie działać (czyli coś robić) zdaje sobie sprawę, że wiedza (albo nawet teoria naukowa) stoi gdzieś daleko z boku. Okazuje się bowiem, że można stworzyć nawet wiedzę o kiwaniu palcem, a przynajmniej można napisać na ten temat pracę magisterską. Tylko co z tego, kiwanie będzie tylko kiwaniem.

Działanie trzeba podjąć lub przedsięwziąć. Do tego potrzebna jest chęć działania poruszona odpowiednią siłą woli (mocą sprawczą). Dlatego wszelkie działanie będzie powiązane z podmiotowością sprawczą człowieka, działającym podmiotem, jakim jest ludzka osoba. Oczywiście osoba działa poprzez ludzką naturę, która jest jednak tylko podmiotem wykonawczym. Przy współdziałaniu pojawia się dodatkowy warunek. Współdziałanie trzeba także uzgodnić. Tutaj konieczna jest chęć i zgoda na wspólne działanie. Podjęcie wspólnego działania, żeby się udało, wymaga uzgodnienia i zharmonizowania. Stąd współdziałanie charakteryzuje się obopólną zgodą i harmonią. (zob. Korab-Karpowicz, s.59-60).

Zgodna współpraca nie musi być oparta na wartościach, lecz na przyjęciu realnego celu (wspólnego dobra lub interesu). Poznając realność celu i działania ludzie chętnie zgodzą się na współpracę. Człowiek zawsze kieruje się realnym dobrem, dobro jest bowiem cechą realności, natomiast wartości są tylko cechą naszego myślenia. To myślenie tworzy przecież wartości stawiając jedne rzeczy ponad innymi. A ponieważ myślenie powstało z negacji realności, zatem jest w stanie wymyślać sprzeczne i przeciwstawne wartości. Dzisiaj proponuje się ludziom wyłącznie wartości, a nie realne dobra. Na przykład preferuje się wychowanie do wartości. Społecznie jest to zgubne, gdyż człowiek wierzy tylko w swoje własne wartości, co jest prostą drogą do wszelkiego typu idealizmu i dalej ideologii.

Należy wychowywać ludzi do godności. Do osobowej godności, która obejmuje realne własności ludzkiej osoby, czyli prawdę, dobro i piękno. Tak samo zgubne jest wychowywanie człowieka do wolności, gdyż jest to stawianie go tylko wobec możliwości działania. A skąd ma on brać siłę napędzającą działanie? Tutaj konieczny jest silny charakter (jako wyposażenie natury, czyli władz duchowych), który budujemy na aktach osobowych kontemplacji i sumienia. O wolności można sobie sporo pogadać, lecz z wolności nie da się nic zrobić. Do prawdziwej i realnej roboty konieczna jest moc sprawcza – aktywność osoby ludzkiej.

Człowiek działa celowo. Potrafi wyznaczyć i określić cel swojego działania. Jest to jakiś pomysł, ale to nie jest wiedza (teoria). To jest raczej jakaś wizja lub wyobrażenie. Pracuje wtedy nasza wyobraźnia, dzięki czemu możemy wyobrazić sobie, czyli obejrzeć, zamierzony cel (kres działania). Możemy zaplanować odpowiednie działania, lecz same działania wykraczają już poza te plany, gdyż przebiegają w sferze realności, a nie możliwości myślenia. Dlatego człowiek nie jest w stanie zaplanować swojego życia we wszystkich szczegółach, a kiedy coś sobie planujemy, to wówczas nie dotyczy to realności.

Filozofia nowożytna przekonywała nas wytrwale, że w swoim działaniu człowiek kieruje się myśleniem. Zapomniano, że człowiek zawsze kierował się realnością. Przecież nikt nie nakarmi się myśleniem o jedzeniu, dlatego sięgamy po realny chleb czy mięso. Człowiek zdawał sobie sprawę, że żyje w realności i potrzebuje realności. Co więcej, o tę realność ludzie walczyli między sobą. Dzisiaj próbuje się odebrać człowiekowi jego realność i zepchnąć go w świat możliwości. Proponuje mu się wolność zamiast realności i niestety ludzie się na to nabierają.