Religia jako spoiwo społeczne

Religia zawsze była spoiwem społecznym. Taką funkcję pełniła mityczna religijność grecka. Święta religijne poświęcone olimpijskim bogom były uroczystościami ogólnospołecznymi, były najważniejszymi uroczystościami w Atenach (w greckim polis). Można więc przyjąć, że religia była także spoiwem politycznym.

Również w państwie żydowskim religia pełniła rolę spoiwa narodowego i społecznego. Święta religijne miały charakter ogólnonarodowy.

Religia chrześcijańska uzyskała taką rolę dopiero za czasów Konstantyna. Cesarz wydał edykt podnoszący tę religię do roli religii państwowej. To oznaczało jedno, że dotychczasowe znaczenie religii greckiej i rzymskiej się wyczerpało. Mitologia przestała być spoiwem społeczno-politycznym. Trzeba było sięgnąć po nową religijność, ponieważ pogaństwo wyczerpało swoje możliwości. Nawet próby ożywienia religijności pogańskiej poprzez przekształcenie jej w gnozę nie przyniosły oczekiwanego skutku.

Można przyjąć, że tradycyjna religia pogańska przestała pełnić swoją rolę. Dzieje się tak z powodu migracji i napływu coraz to nowych ludów. Dawniej grecki państwa-miasta i nawet ich kolonie były bardziej jednorodne. Dotyczyło to przede wszystkim obywateli polis.

Podboje Aleksandra Wielkiego, a następnie podboje Rzymu spowodowały coraz większą mieszankę etniczną i narodowościową. Władza Rzymian zagarniała wciąż nowe tereny, a to skutkowało poszerzaniem obywatelstwa rzymskiego na nowe ludy. To sprawiało, że religijność państwowa traciła swój jednorodny charakter, natomiast zaczęły pojawiać się zupełnie nowe kulty religijne.

Wydawało się, że jakimś lekarstwem w tym zakresie będzie próba intelektualizacji religii na sposób gnozy. Rozwijają się wtedy różne nurty gnostyckie. Być może była to próba łączenia filozofii z religią, aby wypracować jakąś nową formułę działania (zob. powstające wówczas Sentencje pitagorejskie).

Kres tym rozwiązaniom położyła decyzja Konstantyna, żeby przyjąć chrześcijaństwo jako religię państwową. Odtąd chrześcijaństwo staje się główną religią Cesarstwa. Został zwołany Sobór powszechny w Nicei, który dokonał kodyfikacji prawd wiary (Credo Nicejskie).

Ponadto władza państwowa potrzebowała sankcji religijnej. Dawni cesarze w zgodzie z antropomorfizmem mitologii przypisywali sobie wprost boskość (tytuł boskiego cezara). Natomiast od tej pory władza cesarska lub królewska miała pochodzić od Boga. To nadawało tej władzy niepodważalną moc świętości. Odtąd władza państwowa nabierała mocy religijnej. Szybko też znaleziono teologiczne uzasadnienie takiej sytuacji. Dlatego wszyscy królowie i cesarze powoływali się na Moc Bożą (Dei gratia). Toteż religia nie pełniła już tylko roli spoiwa społecznego, lecz zaczęła również sankcjonować samą władzę polityczną.