4.Filozofia rozpoznaje realność człowieka

Filozofia rozpoznaje realność człowieka. Poszukuje również przyczyn i źródeł tej realności. Dlatego jedynie filozofia może dotrzeć do pierwotnego poziomu istnienia (czyli do egzystencji człowieka).

Filozofia odkrywa realność. Wykrywa skutki i przyczyny realności. Przede wszystkim filozofia bada istotową realność człowieka. Podejmując takie badanie poszukuje dalej przyczyn tej istotowej realności. Na tej podstawie filozofia uprawiana przez Tomasza z Akwinu wykryła w bycie akt istnienia, który stanowi przyczynę całej realności istotowej. Byty są bowiem czymś realnym dzięki zawartemu w nich aktowi istnienia. Z kolei sam akt istnienia posiada swoją zewnętrzną przyczynę w postaci stwórczej mocy Boga, który jest samym czystym istnieniem.

To odkrycie Tomasza nie zostało jednak od razu wykorzystane dalej. Dopiero współczesne koncepcje tomistyczne posunęły te rozwiązania dalej. Przede wszystkim tomiści starają się określić, kim jest człowiek jako osoba. Wojtyła stwierdził, że w przypadku człowieka mamy do czynienia z osobowym istnieniem. Ciekawą koncepcję przedstawił Gogacz. Uznał on, że osobową postać ludzkiego bytu wyznacza istnienie oraz urealniana przez nie intelektualność istoty. Ponadto Gogacz przedstawił teorię relacji osobowych, które jego zdaniem, są zapodmiotowane we własnościach transcendentalnych istnienia. Wszystko to razem wzięte pozwala nam poszukiwać osobowej podmiotowości człowieka na gruncie istnienia (aktu istnienia), a nie tylko na gruncie istoty. Dlatego możemy dziś przyjąć, że osoba ludzka jest rzeczywistością egzystencjalną, związaną z samym osobowym istnieniem. Możemy także dodać, że osoba stanowi podmiotowość istnienia. A dzięki temu stanowi jednocześnie wewnętrzną przyczynę (czyli zasadę) wyposażenia istotowego. Mówiąc krótko, osoba przyczynuje, czyli wyznacza  i określa, naturę człowieka. Natura ludzka nie jest więc tworem samoistnym, jak chciałyby nauki przyrodnicze. Człowiek nie jest cząstką szeroko pojętej przyrody. Jego natura ma swoje źródło w osobie i jest skutkiem aktywności osobowego istnienia.

Osoba (jako osobowa podmiotowość) stanowi zatem przyczynę całej realności istoty. Człowiek poznaje bezpośrednio swoją realność istotową. Człowiek ujmuje poznawczo to, co cielesne i to, co duchowe. Dlatego tradycyjnie pojmowano naturę lub istotę człowieka jako złożoną z duszy i ciała. Nasze poznanie nie ma bowiem dostępu do sfery istnienia. Osobowe istnienie człowieka (ludzka egzystencja) jest niepoznawalne przez ludzki rozum. Ale analizując realność istoty, jej kondycję i warunki działania możemy dojść do wniosku, że za tym wszystkim stoi jakaś przyczyna tej realności. Tę przyczynę rozpoznajemy jako akt istnienia. Właśnie na tej zasadzie Tomasz z Akwinu uznał, że każdy realny byt jest złożony z istnienia i istoty. To istnienie sprawia, że pojawia się realna istota. Bez istnienia treści istotowe mogłyby być jedynie pomyślane. Ale myślenie nie sprawia realności.

Byt człowieka jest realny. Składa się z istnienia i istoty. Podstawą i fundamentem bytu ludzkiego jest osobowe istnienie. Istnienie wyposażone w osobowe własności prawdy, dobra i piękna tworzy osobową podmiotowość, czyli osobę człowieka. Trzeba również zaznaczyć, że osoba jest pierwszą realnością ludzkiego bytu i przyczyną istoty. Byt człowieka nie jest więc ani samym ciałem, ani samą duszą, jak chcieli niektórzy. Byt człowieka nie jest nawet samym złożeniem z duszy i ciała. Ten byt jest przede wszystkim osobą, która dopiero przejawia się poprzez duszę i ciało. Osoba stanowi wewnętrzną przyczynę zarówno duszy, jak i ciała. Do tego dochodzą oczywiście przyczyny zewnętrzne. Osobowy Bóg jako bezpośrednia przyczyna sprawcza osoby ludzkiej. Dalej aniołowie jako współprzyczyny duchowości człowieka (wyposażenia duchowego) oraz rodzice i przyroda (byty naturalne) jako współprzyczyny cielesności (konstytucji organizmu cielesnego). Dzięki swej cielesności (z racji ciała) człowiek przynależy do środowiska przyrodniczego (do świata natury). Dzięki swej duchowości (z racji wyposażenia duszy) człowiek należy do środowiska kulturowego (do świata kultury). Natomiast z racji swej osoby (dzięki swej osobowej podmiotowości) człowiek przynależy do środowiska osobowego, czyli do osobowej wspólnoty.

Wspólnota osobowa oparta jest na relacjach osobowych łączących osoby między sobą. Relacje osobowe są zapodmiotowane we własnościach osobowych istnienia. Filozofia już dawno odkryła specjale własności bytowe, które określają każdy realny byt. Nazwano je własnościami transcendentalnymi w odróżnieniu od własności kategorialnych, które przysługują tylko pewnym kategoriom (zakresom) bytów. Gogacz wyróżnia w przypadku człowieka własności osobowe i nieosobowe. Własnościami osobowymi są prawda, dobro i piękno (życie). Te własności osobowe pozwalają właśnie na kontakt osób między sobą. Także dzięki tym własnościom Bóg może nawiązać łączność z człowiekiem. Dzięki tym własnościom może być również nawiązany kontakt między dwoma osobami ludzkimi.

Człowiek jest wcieloną osobą. Osoba jest przyczyną całej istotowej realności człowieka. Osoba tworzy duszę i ciało. Osoba jako podmiotowość istnienia posiada swoją własną aktywność. Będzie to aktywność sprawcza, od której zależą nasze władze i ich duchowe wyposażenie. Tak więc własności osobowe przyczynują zarówno nasze władze duchowe, jak i sprawiają ich zasady (zasadnicze przedmioty) i działania. Dlatego aktywność osobowa przejawia się na gruncie duchowym. Z drugiej strony działania władz duchowych są często mylnie brane za samą osobę. Trzeba pamiętać, że osoba tylko przejawia się w działaniach duchowych i to w tych pozytywnych. Osoba objawia się w moralności i religijności człowieka. Natomiast działania rozumu i woli, które negują realność – jak fałszywe myślenie, wybieranie zła albo przeżywanie przyjemności, nie mają wcale charakteru osobowego, mimo że są rozumne.

Skoro człowiek jest przede wszystkim osobą, to powinien żyć i działać jako osoba. Działania osobowe wypływają z samej osoby i są zwrócone do innych osób. Człowiek jako osoba oddziałuje na inne osoby, a zwłaszcza na osoby ludzkie. Działania osobowe są to działania, których początkiem i przyczyną są relacje osobowe. Relacje osobowe nawiązuje z człowiekiem sam Bóg. Bóg pragnie się spotkać i nawiązać relacje z każdym człowiekiem. Jest to dar Bożej łaski. Należy stwierdzić, że to Bóg obdarza człowieka relacjami osobowymi, które pozwalają mu działać w sposób osobowy, czyli bezinteresownie. Człowiek może działać bezinteresownie pod wpływem kontaktu z Bogiem. Dlatego powiemy, że działania osobowe tworzą religijność i moralność człowieka.

Religia stanowi nasze działanie i odniesienie wobec Boga. Religijność człowieka jest związana z modlitwą i nabożeństwem ku czci Boga. Z kolei moralność jest naszym działaniem i odniesieniem wobec drugiego człowieka. Jest to związane z poszanowaniem osobowej godności człowieka. Najprościej ujął to Wojtyła w swojej normie personalistycznej. Człowiek jako osoba jest takim dobrem, któremu należy się miłość. Bardziej ogólnie możemy powiedzieć, że osobie ludzkiej należy się odniesienie moralne. Wobec człowieka powinniśmy zawsze postępować moralnie. Na tym właśnie polega moralna powinność, która wyznacza normy moralne albo przykazania prawa moralnego. „Nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe” albo „czyń dobro, unikaj zła” albo „będziesz miłował bliźniego swego jak siebie samego”.

Działania moralne i religijne stanowią główny przejaw osobowej aktywności człowieka. Ponieważ dopiero człowiek moralny i religijny żyje w sposób osobowy. Możemy dodać, że taki człowiek żyje w świecie osób – we wspólnocie osobowej. Ten osobowy świat tworzy główne i podstawowe środowiska człowieka. Jest to środowisko osobowe, czyli rodzina. Człowiek jest osobą i musi żyć oraz rozwijać się w środowisku osobowym – w rodzinie. Jeżeli tego zabraknie, to człowiek zatraca swój osobowy byt i swoją osobową aktywność. Wtedy do głosu dochodzi ludzka natura, czyli dusz i ciało. Ale w duszy pozbawionej osobowych podstaw zaczyna dominować myślący rozum, czyli świadomość, zaś w ciele zaczyna dominować przyjemność. Gdy nastąpi połączenie świadomości i przyjemności, czyli kiedy przyjemność zostanie uznana za jedyne dobro człowieka, wtedy następuje całkowita deprawacja człowieka. Zdeprawowany człowiek porzuca moralność. Odrzuca moralną powinność służenia osobowemu dobru, czyli godności, człowieka. A tym samym człowiek odrzuca i neguje samą osobę. Najczęściej wiąże się to z porzuceniem życia religijnego i negacją Boga.