Wakacyjne lektury - Cyceron

Komentarz do Praw Cycerona

Tak jak u Platona Cyceronowe Prawa stanowią dopełnienie jego Państwa. Dla Rzymian ludzka mądrość wyrażała się przede wszystkim w prawie. To obrazuje ich polityczne podejście do człowieka.

Cyceron rozpoczyna stwierdzeniem, że prawo należy wywodzić z filozoficznej głębi. Takie stwierdzenie oznacza odniesienie do natury. Sam przyznaje, że początki prawa wyprowadza z naturalnego porządku. Dodaje, że najwięksi uczeni zaczynali od prawa naturalnego i przyznaje im rację. Według ich definicji (chodzi o stoików) prawo oznacza włączoną w naturalny porządek najwyższą mądrość, która nakazuje, co należy czynić, a czego unikać.

Cyceron uważa, że prawo stanowi element naturalnego porządku. Zaznacza ponadto, że sama natura jest źródłem prawa, gdyż dla niego natura jest rozumna. Jeżeli bowiem rozum góruje ponad wszystkim, co jest pozbawione rozumu, a twierdzenie, jakoby cokolwiek przewyższało naturalny porządek wszechrzeczy, jest bezbożne, to należy przyjąć, że natura jest rozumna. Autor sądzi, że w przypadku człowieka istnieje już rozum wynikający z natury wszechrzeczy, który skłaniał człowieka do prawych uczynków, a odwodził go od zła. Otóż przestrogi tego rozumu stały się prawem nie wtedy, gdy je spisano, lecz w momencie powstania natury. Wyjaśnia, że owe przestrogi i nakazy rozumu zrodziły się wraz z boską myślą.

Rozum jest wspólną cechą ogółu ludzi, którzy wprawdzie różnią się wykształceniem, ale łączy ich umiejętność zdobywania wiedzy. Autor powiada, że nie tylko wśród ludzi, lecz także w niebiosach i na ziemi rozum jest tym elementem, którego boskość nie ma sobie równych. Gdy rozum dojrzeje i osiągnie doskonałość poznawczą, wtedy słusznie jest nazywany mądrością. Dlatego Cyceron stwierdza, że pierwszym i prawdziwym prawem z mocą nakazu i zakazu jest poczucie sprawiedliwości Jowisza Najwyższego. Kto zgodnie z naturalnym porządkiem rzeczy posiada rozum ma również poczucie sprawiedliwości, a zatem i świadomość prawa naturalnego, które ujmuje sprawiedliwość w nakazy i zakazy. Cyceron uważa, że rozumne poczucie sprawiedliwości objawia się jako prawo naturalne. Przypomnijmy w tym miejscu podaną poprzednio definicję prawa. Prawo stanowi włączoną w naturalny porządek najwyższą mądrość.

Wydaje się, że dla Cycerona mądrość, o której mówi, jakby się utożsamiała z wspomnianym poczuciem sprawiedliwości. Powiada, ze źródłem wszelkiego dobra jest niewątpliwie mądrość. Nieśmiertelni bogowie ofiarowali ją ludziom. Dodaje, że jest to wyjątkowo hojny, piękny i wzniosły dar. To właśnie mądrość pozwoliła nam zyskać wszelką wiedzę, a na dodatek poznać samych siebie, co jest zresztą najtrudniejsze, dopowiada Autor. Twierdzi on, że największym dobrem jest życie zgodne z porządkiem natury, co oznacza egzystencję nacechowaną umiarem, której fundament stanowi cnota. I dodaje, że trzeba iść za głosem natury i przestrzegać jej nakazów niczym ustaw. To znaczy spełniać żądania natury w miarę możliwości, wśród których jest i takie, żeby wymogi cnoty stały się prawem. Cyceron twierdzi, że ludzki rodzaj zrodził się dla czynienia sprawiedliwości, a prawo nie było ustanowione decyzją człowieka, tylko jest elementem naturalnego porządku.

Analizując filozoficzny sens rozważań Autora możemy stwierdzić, że kluczowym punktem odniesienia jest pojęcie natury. Otóż największym dobrem dla człowieka jest życie zgodne z porządkiem natury. Ludzka natura jest określona przez rozum, który dla Autora ma charakter niemal boski. Ponadto wszelka natura pochodzi od boga. Cyceron powie, że kto przypomina sobie i uświadamia własne pochodzenie, ten poznaje boga. Dlatego bóg jest początkiem wszystkiego. Jest początkiem każdej natury. Stąd filozofowie stoiccy twierdzili, że prawo pierwsze i ostatnie jest myślą bóstwa. Boskie myślenie nie może się obyć bez roztropności i mądrości. A z kolei boska mądrość nie istnieje bez możliwości rozstrzygania, co jest dobre a co złe. Najwięksi mędrcy byli zdania, że prawo nie jest dziełem ludzkiego umysłu, lecz istnieje od zarania dziejów i kieruje wszechświatem przez mądre nakazy i zakazy. A skoro boski umysł posiada mądrość i roztropność, czyli zdolność rozstrzygania, co jest dobre a co złe, to musi posiadać poczucie sprawiedliwości. Toteż Cyceron powie, że pierwszym i prawdziwym prawem jest poczucie sprawiedliwości Jowisza Najwyższego. To znaczy, że najwyższe prawo stanowi boska myśl. Wydaje się, że według tego prawa powstaje natura wszechświata. Dlatego naturę cechuje porządek ustanowiony przez boga.

Każdy człowiek posiada rozum, dlatego wszystkich ludzi cechuje umiejętność zdobywania wiedzy. Człowiek poznaje naturę i dzięki temu odkrywa prawo naturalne, co oznacza, że poznaje i rozumie porządek natury (naturalny porządek rzeczy). Dlatego ludzki rozum jest w stanie się rozwinąć i osiągnąć doskonałość w postaci mądrości i poczucia sprawiedliwości. Cyceron uważa, że rozumne poczucie sprawiedliwości objawia się u człowieka jako poznanie prawa naturalnego. Dlatego Autor może przyznać, że początki prawa wyprowadza podobnie jak najwięksi filozofowie z porządku naturalnego. Dla niego prawo to włączona w porządek natury najwyższa mądrość, która nakazuje człowiekowi, co należy czynić a czego unikać. Powie wprost, że ta mądrość trwale połączona z naszym ludzkim sposobem myślenia stanowi prawo. Toteż prawo stanowione powinno się wywodzić z prawa naturalnego. Trzeba więc iść za głosem natury i przestrzegać jej nakazów niczym ustaw, to znaczy spełniać żądania natury przede wszystkim takie, żeby wymogi cnoty stawały się prawem. Człowiek nie ustanawia prawa wyłącznie sam, ale kierując się poznaniem natury i jej wymagań powinien odczytywać zawarte w naturze prawo dane od boga i dostosować swoje postępowanie do tego prawa naturalnego. Zdaniem Cycerona, prawo nie zostało ustanowione decyzją człowieka, lecz jest elementem naturalnego porządku. Tutaj potrzebne jest poznanie rozumowe. Autor powiada, że każdy człowiek ma rozum, dlatego wszyscy mogą poznać prawo. Wszyscy ludzie posiadają jedną i tą samą naturę. W obrębie gatunku ludzkiego pomiędzy poszczególnymi osobnikami nie ma różnic. Wszystkim ludziom przysługuje rozum. Cyceron uważa, że rozum jest wspólną cechą ogółu ludzi i dlatego łączy ich umiejętność zdobywania wiedzy. Oczywiście przyznaje, że tylko mądrość pozwala nam uzyskać wszelką wiedzę, a więc także poznać samych siebie, co uważa za rzecz najtrudniejszą. Dlatego ludzkich prawodawców musi cechować mądrość i niepodważalna sprawiedliwość. Prawo i sprawiedliwość są więc bliskie ludziom zacnym i szlachetnym. Dlatego stanowienie prawa publicznego, czyli cywilnego, było w Rzymie zasługą najbardziej szlachetnych obywateli, którzy posiadali mądrość i sprawiedliwość.